VOJNOTEHNICKI INSTITUT

Letačka obuka i celokupan sistem školovanja borbenih pilota je veoma složen, dugotrajan i skup proces. Obuka jednog borbeno osposobljenog pilota za let na višenamenskom borbenom avionu četvrte generacije staje od četiri do šest miliona USD. Obuka se, načelno, izvodi postupno kroz etape koje su generalno definisane kao početna, osnovna, viša, prelazna (namenska) i borbena obuka. U konkretnom određivanju koncepta obuke polazi se od borbenog aviona prve linije za koji se učenici školuju i u odnosu na koga se u lancu obuke od početne do prelazne, definiše broj školskih aviona sa potrebnim energetskim i letnim sposobnostima prema nivou obuke za koju su predviđeni. To se u načelu svodi na korišćenje klipnoelisnih aviona u početnoj obuci, turboelisnih u osnovnoj, dok se u višoj, prelaznoj i borbenoj koriste mlazni avioni.

Za najcelishodniji tip aviona za selekciju i početnu obuku uzima se klipnoelisni (KE) avion. Tipični predstavnik poseduje kabinu sa paralelnim sedištima, fiksni stajni trap tipa tricikl, motor snage 110-130 kW (150-180 KS) (za tipične predstavnike se mogu uzeti nemački Grob G 115, britanski T67M160, švajcarski Daetwyler MD3-16, jugoslovenski Utva 75 i dr.). Često su to letelice opšte namene sa udvojenim komandama i mogućnošću izvođenja osnovnih letačkih figura. Svojim letnim, učevnim i energetskim svojstvima takve letelice zadovoljavaju tek prvih nekoliko desetina časova obuke, što je samo vrh ledenog brega u celom sistemu obuke vojnih pilota. Dalje se zalazi u etapu osnovne obuke u kojoj su neprikosnoveni turboelisni (TE) avioni. Obzirom da su TE motori znatno skuplji od ekvivalentnih klipnih, postojao je jak finansijski argument da se proširi domen upotrebe klipnoelisne avijacije preko selekcije i početne obuke. To su avioni u kategoriji snage motora 150-190 kW (200-260 KS) (tipični predstavnici su britanski T67M200 i T67M260, češki Zlin 242L, italijanski S.F.260 i dr.). Sledeći logičan korak je bilo kombinovanje motora od 220 kW (300 KS) sa uvlačivim stajnim trapom i tandem rasporedom sedišta kao i izbacivim sedištima kod nekih modela (tipični reprezenti ove kategorije su francuski Epsilon, čileanski Pillan, srpska Lasta itd.). Ta vrlo popularna linija aviona za obuku praktično prati i unapređuje ideju masovno proizvođenog Jak-52 iz ranijeg vremena. Gornji vrh oblasti KE aviona se gotovo preklapa sa donjim delom spektra TE aviona od kojih većina koristi motore klase 260-310 kW (350-420 KS). To je stvorilo prostor za opremanje nekih od izvorno KE aviona, sa TE motorima (francuski Omega, čileanski Turbo Pillan–Aucan, italijanski S.F. 260TP). U svakom slučaju, obuka na KE avionima je zavisna od nižih slojeva atmosfere, što u okolini centara za obuku koji su u blizini velikih saobraćajnih čvorišta zasićenih vazdušnim saobraćajem, može stvarati probleme. Taj nedostatak KE avijacije je prevaziđen kod TE aviona jer su oni u tom pogledu bolji jer obuku obavljaju na visinama 5-6000 m koje su znatno slobodnije. Sledeći inkrement snage kod posvećenih TE aviona je pokriven sa agregatima 400 kW (550 KS) gde dominira PC-7. Početkom 1980-tih godina se javljaju novi tipovi sa vrlo jakim pogonskim grupama, u opsegu 550-1220 kW (750-1660 KS) (brazilski Tucano, švajcarski PC-9 i njihovi kasniji derivativi), kabinama pod pritiskom, izbacivim sedištima, ''staklenim kabinama'' i performansama ravnim lovačkim avionima iz Drugog svetskog rata. Za sada je prominentni predstavnik te grupe Pilatus-ov PC-21 koji je opremljen agregatom 1220 kW. Takve letelice po svojim svojstvima zadiru u donji deo oblasti kojim dominiraju mlazni avioni i prete da zamagle sada jasne granice između faza obuke. Reklamiraju se i kao pogodni za naprednu obuku. Takvi avioni su naravno, sposobni za obuku u GRB, ali dobijaju i svoje borbene verzije pogodne za COIN misije i misije oružanog izviđanja i eskorta.

Sledeće područje je dominantno mlazno sa letelicama opremljenim turbomlaznim (TM) i turboventilatorskim (TVMM) motorima, koji u potpunosti pokrivaju područje osnovne i napredne obuke kao i prelazne faze. To su brojni modeli agilnih jednomotornih aviona sa tandem rasporedom sedišta, potiskom motora reda 1200-2200 daN (istaknuti primeri su češki Albatros, italijanski MB-339, jugoslovenski G-4 Super Galeb i mnogi drugi). Osim toga, to su letelice respektabilnih borbenih mogućnosti. Britanski Hawk i francusko-nemački Alpha Jet dominiraju ovom grupom i poseduju još jače pogonske grupe a naročito Hawk se neprestano usavršava i dobija sve veću i širu lepezu varijanti prema zahtevima stranih naručilaca. Američki konkurs JPATS za zajedničku letelicu za obuku za vazduhoplovstva svih vidova njihovih OS sa početka 1990-tih godina, je snažno uticao na povećanje zamaha u razvoju, unapređenju i modernizaciji prethodno pomenute kategorije mlaznih letelica za obuku, pre svega u smislu integrisanja avionike, kabine, navigacijsko-napadnih sistema itd. To je bilo sasvim u saglasnosti sa stupanjem na scenu novih generacija borbenih letelica prve linije.

Lead-In Fighter Trainer (LIFT)

Višenamenski borbeni avioni četvrte i četvrte plus generacije su veoma složeni i visokosposobni borbeni sistemi sa cenama koje se u proseku kreću od 50 do 150 miliona USD po primerku. Takve avione mogu u većem broju imati samo velike sile, dok se ratna vazduhoplovstva srednjih i manjih država sve više orijentišu na to da uz mali broj aviona novije generacije, svoje potrebe rešavaju modernizacijom postojećih letelica. Etape više, namenske i borbene obuke smatraju se najbitnijim kako u smislu završnog formiranja letačkih znanja i veština pilota, tako i kao najdominantnije u pogledu ukupnih troškova obuke. Stoga, iz razloga držanja koraka sa rastućim zahtevima savremenih letelica prve borbene linije po pitanju obuke, nastala je nova kategorija mlaznih školsko-borbenih aviona, tzv. Lead-In Fighter Trainer (LIFT). To su praktično avioni koji pored osnovne i više letačke obuke omogućavaju jeftiniju prelaznu obuku na savremenim sistemima karakterističnim za borbene avione prve linije, a isto tako i obuku u upotrebi savremenog asortimana vođenih i samonavođenih ubojnih sredstava. Jednom rečju, olakšavaju i pojeftinjuju prelaz učenika iz obuke u realnost i spremaju ga za tzv. ,,upravljanje misijom''. Pored dobrih letnih karakteristika kakve već poseduju školsko borbeni avioni, letelice dovedene na LIFT standard poseduju takvu arhitekturu avionike koja u krajnjem ishodu treba da proizvede povoljan odnos cena/efikasnost u obuci učenika-pilota. Kako su troškovi leta na školskom mlaznom avionu 7-10 puta manji nego na dvosedu borbenog aviona (po podacima iz literature, 20-30.000 USD/h za letelicu četvrte generacije, odnosno oko 3.000 USD/h za LIFT), a troškovi leta na turboelisnom avionu od 3-6 puta manji nego na mlaznom školskom avionu, očigledno je da se isplati angažovanje mlaznih aviona LIFT kategorije kao i novih TE aviona za obuku sa snažnom pogonskom grupom koji mogu od mlaznih aviona preuzeti deo sati u okviru više obuke.

Sa druge strane, dobija se borbeno upotrebljiva letelica, dorasla sukobima niskog intenziteta, kako za napad na zemaljske ciljeve sa korišćenjem ubojnih sredstava za dejstvo van zone neposredne PVO, tako i za dejstvo po sporijim ciljevima u vazdušnom prostoru. Posebno istaknuti primeri su LIFT verzije britanskog Hawk-a, italijanskog MB-339, češki L-159B, britansko-američki T-45 Goshawk itd.

Koncept LIFT obuke podrazumeva avioniku sa široko integrisanim sistemom ''virtuelne borbene obuke'' koji je preko linka za prenos podataka u vezi sa instruktorskom stanicom na zemlji i sa drugim školskim avionima u letu. Simulacijom prikaza radarske slike, napada na avion sa zemlje i iz vazduha kao i simulacijom dejstva svih vrsta naoružanja vazduh-vazduh i vazduh-zemlja, učenik–pilot u virtuelnim uslovima uvežbava sve procedure i načine rada bez realnih dejstava, koja se vrše u malom obimu tek na samom kraju obuke.

Nadzvučna obuka i Companion Trainers (CT)

Više tipova novih školskih aviona (T-50, FTC-2000, Hongdu L-15, projekt EADS Mako) postiže nadzvučne brzine u horizontalnom letu upotrebom dopunskog sagorevanja u motoru. Postizanje nadzvučnih brzina nije bio primarni cilj u razvoju ovih aviona, već rezultat visokog odnosa potiska i težine aviona kao i uverenja projektanata da učenik-pilot treba da se obučava i u primeni dopunskog sagorevanja u motoru. Usled velike koncepcijske sličnosti, ovi avioni su nazvani „dvojnicima“ borbenih aviona (Companion Trainers) što je međutim rezultovalo visokom nabavnom cenom (od 14 do 20 milona USD) i povećanim troškovima po satu leta. Ovo se opravdava mogućnošću realizacije preko 50 sati obuke po LIFT konceptu, što dugoročno gledano čini i ove nadzvučne školske avione isplativim u konceptu obuke.

Faktografski pregled podataka koji sledi daje uvid u tehničke karkteristike, opis glavnih sklopova, sistema i opreme savremenih aviona za obuku vojnih pilota. Pri tome je kriterijum za izbor opisanih letelica bio da su izrađivani ili se i dalje proizvode u seriji, uz par izuzetaka. Uz svaki opisani avion date su i osnovne činjenice razvoja sa pregledom glavnih varijanti i trenutni status tog tipa u svetskim ratnim vazduhoplovstvima.