naslovna >> sveska 142

SISTEMI VOĐENIH RAKETA

Novo izdanje sveske 3/1977.godine

  Miloje Đekić

U V O D

Pregled faktografskih podataka o raketnim sistemima PVO, odnosno sistemima vođenih raketa "zemlja-vazduh" (Z-V) izdati su poslednji put u ediciji faktografskih svezaka "Podaci o naoružanju" 1977. godine, Sveska 3. S obzirom da su ti sistemi doživeli vrlo buran razvoj i da su mnoge informacije o njima postale dostupne, ukazana je potreba za izradom nove faktografske sveske u kojoj bi bile iznete kompletne postojeće informacije o svim aktuelnim raketnim sistemima PVO.

Svesku sačinjava pet poglavlja. Osim opštih podataka, za svaki od sistema, dat je nastanak i razvoj, kratak opis i taktičko-tehnički podaci o sistemu i njegovim elementima. Osnovni princip pri razvrstavanju sistema bio je da se isti nalazi u naoružanju neke države ili je u razvoju. Na kraju svakog poglavlja dat je tablični uporedni pregled osnovnih karakteristika onih raketnih sistema koji su najzastupljeniji u naoružanju.

U I poglavlju dati su podaci o PRENOSNIM RAKETNIM SISTEMA V-Z sa osnovnom namenom dejstva po vazduhoplovnim ciljevima koji lete na niskim i vrlo niskim visinama.

U II poglavlju dati su podaci o SAMOHODNIM RAKETNIM SISTEMIMA V-Z kao najzastupljenijim raketnim sistemima Z-V u naoružanju armija širom sveta..

U III poglavlju dati su podaci o VIŠENAMENSKIM RAKETNIM SISTEMIMA V-Z (SA OPTIČKIM MIKROKABLOM), u kome su obrađena samo 4 raketna sistema, a razvoj istih počinje 80 – ih godina XX veka i prolazi kroz velika iskušenja, pre svega zbog kompleksnosti u izradi optičkog mikrokabla kao sastavnog dela sistema vođenja.

U IV poglavlju dati su podaci o STACIONARNIM I VUČNI RAKETNIM SISTEMIMA Z-V kao vrlo zastupljenijim raketnim sistemima Z-V u naoružanju velikog broja armija koji su pokazali izvanredne performanse na velikom broju ratišta širom sveta.

U V poglavlju dati su podaci o KONTEJNERSKIM RAKETNIM SISTEMIMA Z-V u kome je obrađeno samo sedam sistema jer nisu šire zastupljeni u poređenju sa sistemima, pre svega, samohodnog tipa.

U prilogu dati su uporedni pregledi osnovnih karakteristika raketnih sistema Z-V u naoružanju i razvoju koji treba da posluži za brzo dobijanje osnovnih podataka i upoređivanje pojedinih sistema. Treba oprezno upoređivati podatke, jer su za pravilno zaključivanje neophodne i dodatne informacije, koje bliže određuju konkretnu vrednost neke karakteristike (uslovi ispitivanja, metode ispitivanja, standardi po kojima se ispituje, tolerancije itd.) koje se, po pravilu, retko javno objavljuju.

U prilogu II dat je pregled država koje u svom naoružanju imaju raketne sisteme Z-V. Podaci u toj tabeli dati su prema javno publikovnim informacijama u specijalnom izdanju MILTECH, The World Defence Almanac, 1996-97 i 1999-2000. Detaljniji podaci koji su izneti uz svaki raketni sistem Z-V pojedinačno, uzeti su iz šire literature, zbog čega mogu da se pojave neke nesaglasnosti.

Na kraju je dat spisak literature o pojedinim raketnim sistemima Z-V kao rezultat višegodišnjeg praćenja istraživanja i razvoja u oblasti raketnih sistema Z-V.

U izradi ove sveske poštovani su sledeći principi:

• Za razliku od prethodne koncepcije faktografske obrade podataka o pojedinim sistemima, uveden je opis sistema, koji će biti od velike koristi, kako za bolje upoznavanje opisanih sistema, tako i za razvoj novih raketnih sistema Z-V, Date su brojne fotografije, crteži, skice i tabele,

• Zbog neujednačenosti obima informacija o pojedinim raketnim sistemima, za svaki od njih dati su osnovni podaci, a za sisteme kod kojih postoji obilje informacija izvršen je izbor prema značaju i pojedinim specifičnim karakteristikama dotičnog sistema, imajući uvek u vidu postizanje sledećih ciljeva: bolje upoznavanje raketnih sistema i isticanje specifičnosti koje bi pomogle u koncipiranju budućih razvojnih zadataka,

• U slučaju objavljenih kontradiktornih podataka, prednost je data izvornim podacima od proizvođača (prospekti i katalozi) ili podacima dobijenim poklapanjem iz više izvora,

• U slučajevima kada nisu bili dostupni značajni podaci o pojedinim raketnim sistemima, a na osnovu poznatih podataka moglo se indirektno zaključiti o približnim vrednostima nekih drugih karakteristika, pa su izneti ti procenjeni podaci,

• Gde god je to bilo moguće, uz slike su date i pozicije i sastav glavnih sklopova, što još više doprinosi razumevanju pojedinih sistema,

• Zadržane su neke originalne skraćenice i akronimi u izvornom obliku jer su opšte prihvaćeni u literaturi i dobrim delom se odomaćili kod svih koji rade u ovoj oblasti.

PVO podrazumeva protivavionsku i protivraketnu odbranu, odnosno odbranu od svih sredstava za napad iz vazdušnog prostora.

Sredstva PVO za dejstvo po vazdušnim ciljevima u vazdušnom prostoru čine lovačka avijacija, raketni sistemi PVO i protivavionska artiljerija. Njihovo funkcionisanje nije moguće bez upotrebe jedinstvenog i savremenog sistema VOJIN (vazdušno osmatranje, javljanje i navođenje).

Raketni sistem PVO sačinjavaju funkcionalno povezan potreban broj sredstava, uključujući i raketne sisteme Z-V, koja obezbeđuju otkrivanje, identifikaciju, izbor cilja za gađanje, lansiranje i vođenje rakete i uništenje odabranog cilja/ciljeva. Sredstva za otkrivanje, identifikaciju i izbor cilja za gađanje nazivaju se sistemom za otkrivanje i pokazivanje ciljeva. Sredstva za lansiranje rakete, njeno vođenje, određivanje položaja u prostoru i izbor sistema za otkrivanje i pokazivanje ciljeva nazivaju se sistemom za upravljanje vatrom.

Veliku udarnu i razornu snagu, avijacija je prvi put demonstrirala u španskom građanskom ratu (1936 –39.). Masovna upotreba aviona (i tenkova) iz osnova je izmenila način izvođenja borbenih dejstava, a da bi se suprostavilo velikim opasnostima iz vazduha pribeglo se masovnoj upotrebi PA topova kalibra 20 do 88 mm.

Da bi se suprostavili žestokom savezničkom bombardovanju, Nemci su tokom 1942 - 45. proizveli veliki broj PA vođenih raketa s pogonom na tečno ili čvrsto gorivo i različitim blizinskim upaljačima. Za dejstvo po avionima na daljinama od 500 m posebno efikasni sistem bio je FLIEGERFAUST, lanser nevođenih raketa kalibra 20 mm i početne brzine 310 m/s lansirane s lansera dužine oko 1,6 m sa devet lansirnih cevi za lansiranje.

Sredinom pedesetih godina XX veka SSSR i SAD su uvele u operativnu upotrebu PA rakete srednjeg dometa tip SA-2 i NIKE AJAX, a za zaštitu kopnenih snaga na malim i vrlo malim visinama uvele su tokom 1966/67. prenosne i lake raketne sisteme STRELA 2 i  REDEYE (”crveno oko”).

Osnovna karakteristika gore pomenutih raketnih sistema bila je upotreba pasivne IC glave za samonavođenje (tzv. toplotne). Sistem se bazirao na IC zračenje avionskih motora. Operator na sistemu je trebalo samo pravilno da omogući zahvat cilja i ispali raketu u njenom pravcu.

Klasifikacija raketnih sistema:

PVO je potrebno formirati ešalonirano (slojevito) po dubini tako da se neprijateljska napadna sredstva, u vazdušnom prostoru, sigurno unište što dalje od branjenih objekata i snaga. Ta ešaloniranost treba da se vrši po nameni, vrsti, mestu razmeštaja, ali i pokretljivosti, dometu i metodi vođenja.

PVO teritorije je jedinstveni sistem odbrane na nivou države. Sačinjavaju ga sredstva vazdušnog osmatranja i javljanja (otkrivanje i identifikacija ciljeva u vazdušnom prostoru), sredstva za prikazivanje ciljeva i donošenje odluka o dejstvu po njima i sredstva za njihovo uništenje. Prostor u kojem dejstvuje sistem trupne PVO mora da obuhvati, od najnižih do najviših, sve visine na kojima leti savremena avijacija i protivničke rakete. Trupnu PVO odlikuju specifičnosti i zahteva sisteme koji mogu da dejstvuju po vazdušnim ciljevima u svim uslovima borbene situacije, pa i bez jedinstvenog – centralizovanog sistema za upravljanje.

Protivavionski raketni sistemi su namenjeni za uništavanje aviona, helikoptera i bespilotnih letelica, ali se mogu koristiti i za dejstvo po krilatim raketama čije su letne i konstruktivne karakteristike bliske avionima i razvijaju se za sve vrste PVO. Protivraketni sistemi PVO služe za uništenje balističkih i krilatih raketa tipa Z-Z. Karakteriše ih velika visina i daljina dejstva pa su složeni i skupi. Univerzalni raketni sistemi PVO služe za dejstvo po avionima i helikopterima, ali i po taktičkim balističkim raketama. Po pravilu, raketni sistemi za trupnu PVO su univerzalne namene.

Pokretni raketni sistemi PVO su namenjeni, pre svega, za trupnu PVO, polupokretni za trupnu PVO i PVO teritorije, a stacionarni su namenjeni za PVO teritorije.

Iskustva iz rata na Bliskom istoku i agresije NATO pakta na Jugoslaviju su pokazala, da se pri izradi i modernizaciji sredstava PVO treba koncentrisati na neprijateljsku primenu aviona strategijske i taktičke avijacije, bespilotnih letelica, krstarećih raketa i drugih oružja visoke preciznosti u svim vremenskim i drugim uslovima primene, uključujući i upotrebu intenzivnih aktivnih i pasivnih smetnji. Efikasnost savremene PVO bitno je određena sposobnošću kontinuiranog suprotstavljanja raketama taktičkog značaja – tzv. nestrategijskim raketama Z-Z (npr. Scud). Neprijatelj je, sa velike udaljenosti, avione najčešće koristio za izviđanje i protivelektronska dejstva i lansiranje precizno vođenih raketa V-Z i vazduhoplovnih vođenih bombi.

Sistemi PVO su, u sadašnjim oružanim konfliktima, uglavnom zasnovani na primeni raketnih sistema u zaštiti vitalnih državnih i vojnih komandno-komunikacionih centara i industrijskih i odbrambenih objekata.

Postojeći raketni sistemi Z-V se kontinuirano usavršavaju i razvijaju od samog uvođenja u naoružanje šezdesetih godina dvadesetog veka do danas. Modifikacije postojećih i razvoj novih sistema PVO prate razvoj vazduhoplovnih sredstava i druge sveukupne njihove zaštite. Raznovrsne letelice sve boljih letačkih i borbenih osobina, uz primenu najsavremenijih ubojnih sredstava, primoravaju branioca da ulaže sve veće napore u borbi protiv tih sredstava. Bitne karakteristike raketnih sistema PVO su, pre svega: vrsta, brzina i kurs cilja koji se mogu uništiti, zona zahvata i uništenja cilja, manevarske karakteristike rakete, vreme operativnosti i verovatnoća uništenja cilja kao i primenjeni sistemi vođenja i zaštite od ometanja. Posebno je karakterističan brz tempo usavršavanja ali i razvoja lakih prenosnih i samohodnih raketnih sistema PVO.

Prvi raketni sistemi PVO bili su sa pasivnim IC samonavođenim sistemom, kao što su američki REDEYE i ruski STRELA 2. Osim IC samonavođenih raketnih sistema PVO razvijeni su i drugi sistemi vođenja, koji mogu da dejstvuju po ciljevima u svim kursevima, kao što su: britanski JAVELIN sa radio-komandnim vođenjem i optičkim praćenjem cilja, RAPIER, sa radio-komandnim vođenjem ali sa mogućim radarskim i/ili optičkim praćenjem cilja, švedski RBS70 i britanski STARSTREAK sa vođenjem po laserskom snopu i dr. Kod raketa koje se koriste u ovim RS neophodno je angažovanje operatora ne samo u trenutcima praćenja cilja, već i nakon njenog lansiranja pa sve dok ista ne pogodi cilj.

U odnosu na rakete PVO I generacije, pogodne samo za dejstvo po ciljevima u odlasku, gađanje ciljeva u dolasku zahteva njene bolje manevarske sposobnosti. Zato su bila neophodna poboljšanja, pre svega, aerodinamičkih svojstava koja su raketama obezbedila manevarske sposobnosti preko ''20 g'', u odnosu na ''10 g'' koja su karakterisala rakete I generacije.

Protiv IC PVO raketa najčešće je primenjivano ometanje lažnim ciljevima pomoću pirotehničkih mamaca velikog intenziteta zračenja, izbacivanih iz letilica.

Za zaštitu od ometanja RS PVO obično koriste razliku u spektru zračenja letelice i ometača-mamca, na osnovu čega vrši eliminisanje lažnih signala, koji potiču od zračenja mamaca. Osim te zaštite, često se koristi tzv. trajektorni princip koji se zasniva na prognozi položaja cilja u vremenskom intervalu u kojem je prisutan ometač. Pored IC sistema vođenja, RS PVO novijih generacija tipa ''ispali-zaboravi'' karakteriše i ugrađena elektro-optička zaštita od ometanja. Uvođenje saćastih detektora uz digitalizaciju obrade signala, što je primenjeno kod francuskog sistema MISTRAL, znatno je povećala žilavost sistema na ometanje pirotehničkim mamcima.

U savremenim armijama danas su uvedene ili se uvode rakete III generacije koje koriste multispektralne (u IC, UV ili vidljivom delu spektra) ili matrične fotodetektore (linijske do 200 i matrične do 124x124 elemenata).

Za izradu savremenih PRS PVO koriste se najsavremenija tehnološka dostignuća i materijali što bitno utiče na strukturu RS PVO i predstavlja jedan od osnovnih faktora brzine razvoja u tom domenu. Materijali za izradu foto-detektora (najčešće se koriste germanijum, siliciju, safir, magnezijum-hlorid, litijum-hlorid, specijalna IC stakla i sinterovana optička keramika) i tehnologija njihove izrade zahtevaju niske temperature (- 196⁰C). Kao hladnjaci detektora koriste se minijaturni rashladni sistemi na bazi ekspanzije gasa (azot, argon). 

Razvoj elektronike i mikroelektronike te mikroračunara doprineo je stalnom usavršavanju postojećih i razvoj novih RS PVO. Razvoj integrisanih kola velikih gustina pakovanja i brzina rada omogućio je smanjenje prostora za smeštaj elektronike i uvećao brzinu obrade signala.

Razvoj najnovijih PRS usmeren je ka usavršavanju, pre svega, detektora IV generacije, sa senzorima u obliku lokalne matrice za formiranje slike cilja. To će raketama omogućiti bolju selekciju ciljeva, veću žilavost sistema na ometanje i znatniju dinamiku praćenja ciljeva.

Primetna je i težnja da se radi povećanja efikasnosti RS, fleksibilnosti ali i kompenzovanje nedostataka pojedinačnih raketnih sistema PVO izvrši njihovo sprezanje s artiljerijskim oruđima PVO, pa se dobijaju tzv. kombinovani ili hibridni sistemi PVO.  Armije kao što su britanska i francuska su se dugo, skoro isključivo, opredeljivale za raketne sisteme, a sovjetska je imala ravnomerniju zastupljenost i u artiljerijskim sistemima PVO.

Iskustva stečena u savremenim sukobima i tehnološki napredak doveli su do konceptualnih promena u odbrani iz vazduha na niskim i vrlo niskim visinama, odnosno balansiranije upotrebe integrisanig sistema sačinjenih od PA topova i raketa PVO. Logično se nametnula ideja da se iskoristi prednost jednog sistema u odnosu na drugi i tako međusobno pokriju nedostaci.

Jedna od bitnih karakteristika oruđa i raketnih sistema PVO jeste zona efikasnog dejstva-lansiranja prikazana na slici.

Idealizovane zone efikasnog dejstva sistema PVO (1- top, 2 – raketa)

Na slici zona efikasnog dejstva sistema PVO, velikim slovima označene su maksimalne vrednosti daljine (D) i visine (H) te zone, dok su malim slovima označene minimalne vrednosti daljine (d), odnosno visine (h) zone. Na osnovu gornje slike i podataka o zoni efikasnog dejstva RS uočljivo je da su PVO topovi pogodni za pokrivanje “mrtvih” prostora RS u toj zoni, a da ovi, u okviru integrisanih sistema “povećavaju” domete topova PVO.

U sklopu integrisanih PVO sistema topovi PVO se karakterišu kratkim vremenom operativnosti (reagovanja), velikom početnom brzinom i nemogućnošću ometanja na putanji, a s obzirom na to da su topovi višecevni (do 12 cevi po topu) i velikom gustinom vatre. Rakete u sklopu integrisanih sistema PVO poseduju relativno veliku verovatnoću uništenja cilja, veliku preciznost samonavođenja kao i mogućnost iniciranja bojeve glave kako kontaktnim tako i blizinskim upaljačem.

Primeri integrisanih PVO sistema su ruski TUNGUSKA, trenutno jedno od najboljih sredstava te vrste u svetu, sačinjen od dva dvocevna topa od 30 mm i 8 raketa tip 9M311, američki AVENGER, sačinjen od mitraljeza 12,7 mm i 2x4 rakete tip Stinger, američki CROSSBOW sačinjen od mitraljeza 12,7 mm, 4 rakete tip Stinger i 7 nevođenih raketa tip Spike, egipatski SINAI 23, sačinjen od 2x23 mm PVO topa i 2x3 rakete tip Sakr Eye, kao i 2 američka sistema u razvoju FMC LAV-AD i GE LAV-AD, itd.